आजको डिजिटल युगमा कृत्रिम बुद्धिमत्ता ९ब्क्ष्० शिक्षामा ठूलो प्रभाव पार्दै आएको छ। घरमै बसेर विद्यार्थीले अनलाइन कक्षा, क्विज, ट्यूटोरियल र शैक्षिक एप्सबाट ज्ञान प्राप्त गर्न सक्छन्। युरोप र अमेरिका लगायतका विकसित देशहरूमा हालैको अध्ययन अनुसार, लगभग ७०५ विद्यार्थीले AI आधारित शिक्षण उपकरण प्रयोग गर्दै छन्। तर, तथ्य यो छ कि AI ले शिक्षकले प्रदान गर्ने अनुभव, सूक्ष्मता र जीवनमूल्यलाई प्रतिस्थापन गर्न सक्दैन।
शिक्षकको अनुभव भन्नाले केवल विषयवस्तु बुझ्ने मात्र होइन, विद्यार्थीको बुझाइको स्तर, सिकाइको गति, र त्रुटि पत्ता लगाउने क्षमता पनि हो। उदाहरणका लागि, विज्ञानको प्रयोग गर्दा शिक्षकले तुरुन्तै देख्छन् कि विद्यार्थीले उपकरणको प्रयोग ठीकसँग बुझेन वा गल्ती गरिरहेको छ। उनीहरूले तत्काल सुधारका उपाय देखाउँछन्। शैक्षिक मूल्यांकनमा आधारित अध्ययन अनुसार, शिक्षकको प्रत्यक्ष मार्गदर्शनले विद्यार्थीको सफलता दरमा ३०–४०५ सुधार ल्याउँछ। AI मात्र उत्तर वा समाधान देखाउन सक्छ, तर विद्यार्थीको बुझाइ अनुसार सूक्ष्म परिवर्तन वा मार्गदर्शन दिन सक्दैन।
शिक्षकले शिक्षा दिने क्रममा जीवनका मूल्य र सोच्ने क्षमतासँग विषयलाई जोड्छन्। रासायनिक प्रयोग वा भौतिकीका प्रायोगिक अभ्यासमा शिक्षकले केवल विधि देखाउनु मात्र होइन, सुरक्षा नियम, सहकार्य र परिणामको विश्लेषण गर्ने तरिका पनि सिकाउँछन्। ग्ल्भ्क्ऋइ को २०२३ को रिपोर्ट अनुसार, शिक्षकको मार्गदर्शनमा सिकाइ गर्ने विद्यार्थीले समस्या समाधान र अवधारणात्मक समझमा ब्क्ष् प्रयोग गर्ने विद्यार्थीभन्दा औसत २५५ बढी प्रगति देखाउँछन्। यसले देखाउँछ कि शिक्षकको अनुभव केवल ज्ञान हस्तान्तरणको लागि होइन, तर विद्यार्थीलाई व्यावहारिक, तार्किक र आलोचनात्मक दृष्टिकोणमा तयार पार्न पनि अत्यावश्यक छ।
शिक्षकले विभिन्न दृष्टिकोणबाट समस्यालाई बुझाउने क्षमता राख्छन्। गणित वा भौतिकीका जटिल समस्यामा AI केवल निश्चित सूत्र वा विधि अनुसार समाधान दिन्छ। तर शिक्षकले विद्यार्थीको स्तर अनुसार फरक तरिकाले बुझाउँछन्, साधारण उदाहरण वा जीवनसँग जोडिएको प्रायोग देखाउँछन्। उदाहरणका लागि, विद्युत् परिपथ वा गति सम्बन्धी समस्या सिकाउँदा शिक्षकले घरमा उपलब्ध साधारण सामग्री प्रयोग गरी प्रायोग देखाउँछन्। यसले विषयलाई केवल पुस्तकमा सीमित नराखी, जीवनसंग सम्बन्धित बनाउँछ। यसरी, विद्यार्थीले विषयलाई अनुभवबाट बुझ्छन्, जसले दीर्घकालीन स्मरणशक्ति र व्यावहारिक क्षमता दुवै विकास गर्छ।
शिक्षकको मार्गदर्शनले विद्यार्थीमा अनुशासन, समय व्यवस्थापन, र प्रेरणा विकास गर्न सहयोग पुर्याउँछ। शिक्षकले केवल ज्ञान दिँदैनन्स उनीहरूले सिकाइ प्रक्रिया अनुगमन, गल्ती सुधार, र सकारात्मक वातावरण सिर्जना गरेर विद्यार्थीलाई मानसिक रूपमा तयार बनाउँछन्। ब्क्ष् ले विद्यार्थीलाई उत्तर दिन वा अभ्यास गर्न प्रेरित गर्न सक्छ, तर भावना र प्रेरणाको स्तरमा शिक्षकको प्रभाव जस्तो गहिरो हुन सक्दैन।
अन्ततः, AI ले ज्ञान उपलब्ध गराउँछ, तर शिक्षकको अनुभव, सूक्ष्म निरीक्षण, व्यावहारिक दृष्टिकोण र जीवनमूल्य प्रदान गर्न असमर्थ छ। प्रविधि सहायक हुन सक्छ, तर शिक्षा केवल डिजिटल माध्यममा सिमित राख्नु पर्याप्त छैन। शिक्षकको मार्गदर्शनमा मात्र विद्यार्थीले गहिरो रूपमा बुझ्न, सोच्न, र निर्णय लिन सक्छ। ब्क्ष् आधुनिक शिक्षामा सहयोगी उपकरण हो, तर शिक्षकको अनुभव र सूक्ष्मतालाई प्रतिस्थापन गर्न असमर्थ छ। शिक्षक र प्रविधिको संयोजनले मात्र विद्यार्थीलाई पूर्ण शिक्षा प्रदान गर्न सक्छ। डिजिटल शिक्षाको प्रगतिमा पनि शिक्षकको भूमिका कहिल्यै कम महत्वको हुन सक्दैन। यसैले, प्रविधिको उपयोग गर्दै गर्दा पनि शिक्षकको अनुभव, दृष्टि, र मार्गदर्शनलाई प्राथमिकता दिनु अनिवार्य छ।
(ज्ञान सिंह बिष्ट ९ स्नातक चौथो सेमेस्टर) सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय केन्द्रीय क्याम्पस महेन्द्रनगर, कंचनपुर।
